Татар теле фәне буенча 5 -9 нчы сыйныфларның эш программасына
кушымта
Агымдагы тикшерүне , арадаш аттестация үткәрү өчен эш текстлары(диктант,изложение) һәм методик бәяләү материаллары җыелмасы.
Татар телендә урта гомуми белем бирү мәктәбе укучыларының татар теленнән белем, осталык һәм күнекмәләрен бәяләү нормалары
Язма эшләрнең күләме һәм аларны бәяләү:
- Язма эшләрнең күләме һәм аны бәяләү:
- Гөлүсәгә тынычлык кирәк. Эш башларга синең киткәнеңне көтәдер!
|
Сыйныфлар |
Контроль диктант |
Изложение |
Сочинение |
|
5 |
4 |
5 |
4 |
|
6 |
4 |
6 |
5 |
|
7 |
4 |
6 |
6 |
|
8 |
4 |
4 |
6 |
|
9 |
4 |
4 |
7 |
Сүзлек диктантын бәяләү
Пөхтә язылган, хатасы булмаган эшкә “5” ле куела.
Бер орфографик хаталы эшкә “4” ле куела.
Өч орфографик хаталы эшкә “3” ле куела.
Биш орфографик хаталы эшкә “2” ле куела
Контроль диктантны бәяләү:
1. Эш пөхтә башкарылса, хатасы булмаган эшкә “5” ле куела. (Бер – орфографик, ике пунктуацион хата булырга мөмкин.)
2. Ике орфографик, ике пунктуацион яки бер орфографик, дүрт пунктуацион хаталы эшкә “4” куела.
3. Дүрт орфографик, дүрт пунктуацион яки өч орфографик, алты пунктуацион хаталы эшкә “3” куела.
4. Алты орфографик, биш пунктуацион яки биш орфографик, сигез пунктуацион хаталы эшкә “2” куела.
Изложение текстыны
ел башында 450-475 сүз (220 — 240 – язма күләме)
ел ахырында 475 – 500 сүз (240-250 язма күләме)
Изложениене бәяләү
1. Тема тулысынча ачылган, фактик һәм техник хаталары булмаган, стиль бердәмлеге сакланган эшкә «5»ле куела. (Бер орфографик, ике пунктуацион яки ике грамматик хатасыбулырга м өмкин.)
2. Текстның эчтәлеге темага нигездә туры килсә, фикерне белдерүдә зур булмаган ялгышлыклар җибәрелсә, бер-ике фак тик, бер-ике техник хатасы булса, ике орфографик, ике-өч пунктуацион, бер грамматик хатасы булган эшкә «4» ле куела.
3. Язмада эчтәлек эзлекле бирелмәсә, стиль бердәмлеге сакланмаса, өч фактик, ике-өч техник хатасы булса, өч орфографик, дүрт пунктуацион, ике грамматик хатасы булган эшкә «3» ле куела.
4. Эзлеклелек, стиль бердәмлеге сакланмаса, язма эш планга туры килмәсә, фактик һәм техник хаталары күп булса, орфографик хаталарның саны дүрттән, пунктуацион хаталар ның саны биштән, грамматик хаталар саны өчтән артса, «2» ле куела.
Изложение яздыру һәм язу методикасы
Теле һәм эчтәлеге ягыннан укучыга аңлаешлы текстны укутучы сәнгатьле итеп ике кат(сүзләрдәге авазларны ачык әйтеп,синтамга һәм җөмлә чикләрен тиешле интонация белән дөрес билгеләп, җөмләләрдәге тиңдәш һәм аерымланган иярчен кисәкләрнең чикләрен билгели алырлык итеп,кереш һәм эндәш сүзләрне,туры сөйләм формаларын сиземләрлек итеп,фактик мәгълүматларга логик басым ясап) укып чыга.
Текстта укучыга таныш булмаган сүзләр ,фразеологик әйтелмәләр тактага язып яки телдән аңлатыла.
Укытучы текстны укыганда,укучы нәрсәләр эшли ала?
Хәтерендә калдырыга авыр ,ләкин эчтәлекне бирү өчен мөһим булган кайбер нәрсәләрне,мәсәлән,ялгызлык исемнәрне,даталарны, саннарны,аерым сүзтезмәләрне,туры сөйләмне һ.б. дәфтәр битенә теркәп барырга мөмкин.
Текстта фикер эзлеклеге югалмасын өчен, үзе кирәк дип санаган фикерләрне язып бара ала.Ләкин укучы шуны истә тотарга тиеш: язып,теркәп барулар укыла торган текстны тулысы белән хәтерендә калдырыга комаучаламасын.
Укучы язмасында текстның эчтәлеген генә “сөйләп чыгырга” тиеш түгел,ә бәлки текстның (фәнни,публицистик,әдәби) стиль үзенчәлекләрен саклаган хәлдә,эчтәлекне мөмкин кадәр текстка якын бирергә тиеш.Ягъни укучы, текстның эчтәлеген, эзлеклелеген үзгәртмичә, күләмен өлешчә (70% ка кадәр киметеп) үзгәртеп, сүз һәм җөмләләрне өлешчә файдаланып, аны әдәби язма телдә бирергә бурычлы.Шуңа күрә укучы, укытучы текстны бер кат укыгач,эчтәлеге хәтерендә яхшырак калсын өчен,текстны, эзлекле итеп, эчтән генә сөйләп чыксын.Шуннан соң укучы изложениенең гади катлаулы планын төзи.Аннары, планга нигезләнеп, эчтәлекне тагын бер кат эчтән генә “сөйләп” чыга.Укытучы текстны икенче-соңгы кат укыганда, укучы эчтәлекне тулыландырырга, камилләштерергә,кирәк булган сүзләрне, сүзтезмәләрне, җөмләләрне “алып калырга” тырышы.Моның өчен абзац яисә җөмләләрдәге төп фикерне ачарга ярдәм итүче сүзтезмәләр һәм сүзләрне төгәл бирергә омтылырга кирәк.Болай эшләгәндә, ягъни текстның “өлгесе” алынганда, эчтәлекне язмада тулы һәм аңлаешлы, эзлекле һәм бәйләнешле итеп бирү тагын да җиңеләя.
Текст соңгы кабат укылгач, укучы, төзелгән планын тагын бер кат карап чыгып, кирәк дип тапса, өстәмәләр кеттә.Аннары, шул планга нигезләнеп,язмасының эчтәлеген һәм төзелешен тулысынча аныклап, ашыкмыйча гына яза башлый.
Язманы камилләштерү
Изложение язганда, укучы, текстның эчтәлеген язмасында эзлекле һәм дөрес бирү белән бергә, тиешле урында тыныш билгеләрен куярга, сүзләрнең ясалыш, язылыш, төрләнеш, һәм бер-берсе белән ялгану үзенчәлекләрен истән чыгармаска тиеш.Ягъни язмада сүзне төрле формаларын кирәкле урында тиешле мәгънәсендә куллана,контекст таләп иткән синонимны, сурәт чарасын файдалана белергә, гади җөмләләрнең бәйләнешен дөрес оештырырга, җөмләләр эчендә һәм ахырында тыныш билгеләрен дөрес куя белергә кирәк. Боларның барысы да текстның үзенә генә хас стилен саклап язарга ярдәм итә.
Тиешле урында кулланылган һәр сүз, сүзтезмә, җөмлә, тыныш билгесе текстның эчтәлеген һәм стилен язмада төгәл бирүдә зур роль уйный. Шуңа күрә, һәр сүзне урынлы куллану кирәк булган кебек, һәр тыныш билгесен тиешле урынына куярга кирәк. Аларны куймый калдырырга да, берсе урынына икенчесен куярга да ярамый.Шуны да истән чыгармагыз: текстта куелган һәр тыныш билгесенең язмада кабатлануы мәҗбүри түгел, ягъни укучы текстта бирелгән кайбер кушма җөмләләрне гади җөмләләр белән бирә; тиңдәш кисәкләр һәм кушма җөмлә составындагы гади җөмләләр арасындагы өтер, нокталы өтер урынына теркәгечләр, кисәкчәләр куллана яки, киресенчә, теркәгеч һәм кисәкчәләрне төшереп калдырып, алар урынына өтер, нокталы, өтер кебек тыныш билгеләрен файдалана ала.
Сыйныфның әзерлеген исәпкә алып, укытучы, алда үтелгән теманың үзләштерелү дәрәҗәсен тикшерү максатыннан, грамматик бирем дә бирә ала.
Үткәрү вакыты:
“Морфология, сүз ясалышы һәм орфгография “ темасы буенча тикшерү диктанты .
Тукран баласын коткару.
Ял сәгатьләрен без Гөлнур беләнүткәрдек. Яңгыр алдыннан ояларына ашыккан кырмыскаларны күзәттек, төн уздырырга әзерләнгән кошларны тыңладык.
Бервакыт чәрдәкләнеп беткән нарат төбендәкычкырып яткан ике-өч тукран баласын шәйләп алдык. Без якынлашкан саен, кошчыкларныңавазлары шомлырак була барды. Менәалар югары күтәрелделәр.Ә берсе, тибенә -тибенә,җирдәятып калды.
Гөлнур талпына-талпына хәлсезләнгән тукран баласыныңтомшыгын кысылган җиреннән ипләп кенәтартып чыгарды. Агач ярыгыннан бөҗәк чупләгәндә аныңтомшыгы кысылып калган икән. Ул әле ныгып җитмәгән томшыгын кайрыга батырган да кире ала алмаган.
Без бу нәни “урман доктарына” яратып карап тордык.Ул бик тиз исенә килде һәм очып китте.
Бирем:
Берлек сандагы һәм күплек сандагы исемнәрне табып,аерып язып алырга.
Үткәрү вакыты:
» темасы буенча
Урман чишмәсе.
Урман тын. Җәй уртасы булганга, кошлар да җан-фәрманга сайрамыйлар. Агач башларындагы яфракларны шыбырдаткан кисәк жил генә бу тынлыкны бозып куя. Ә зирек агачы төбеннән бәреп торган чишмә тавышына урман күнеккәндер инде. Туктаусыз челтери бит ул, гүя җыр суза. Бу җырын кемгә багышлаганын белсәм икән. Кош-кортларын, җәнлекләрен җыр белән әллә үзенә чакыра микән урман кизләве? Чишмәнең салкын суы белән тамакны чылаттык та сукмакка каршы ярдагы куаклар арасына яттык. Чишмәнең йөгерек суында, мамык-каурыйларын кабартып, песнәк коенды. Узышлый гына булса да, кызыл кәләпүшле тукран кызган томшыгын чишмә суында суытып китте. Чишмә ерганагында, көмеш суга канатларын бәргәләп, кызылтүш рәхәтләнде. Урман кошлары һәм җәнлекләре бик рәхмәтледер бу чишмәгә. (М. Рафиков) (103 сүз)
Бирем
Яфрак, йөгерек сүзләренә фонетик анализ ясарга.
Искәрмә. Аерымланган хәлләр янында тыныш билгеләрен искәртергә.
Үткәрү вакыты:
“Фонетика, орфоэпия, графика һәм орфография” темалары буенча контроль диктант.
Козгын оя ясый.
Карга төренгән урманда агачлар арасыннан илтифатсыз гына атлый идем. Баш өстемдә нидер шыртлап куйды. Карыйм, козгын имән ботагын сындыра. Менә ул сындырган чыбыгын томшыгына кабып очып китте. Нишли икән ул имән ботаклары белән? Шунда мин урманда ояны иң беренче козгын ясавын искә төшердем. Бу кош бураннар улаганда ук яз якынлашуын тоя, бала чыгару хәстәрен күрә. Туен да бүтән кошлардан иртәрәк үткәрә, бапаларын да иң алдан очыра. Томшыгына хәтле күмердәй кара бу кош хәзер дэ шушы мәшәкате белән йөридер, оясын тәртипкә китерәдер.
(Журналист язмалары)
Үткәрү вакыты :
Сузык авазлар” темасы буенча диктант.
Яңа өйгә күчү.
Керпе байтактан бирле куаклыкта яши иде. Кышкы авыр көннәрне дә шунда үткәрергә күнекте. Ул бер язгы сәяхәте вакытында урман юлын кичте дә түгәрәк аланга килеп чыкты.
Монда тамырлары актарылып
Алан кояш нурына к үмелә, ху ш исле ч әч әкл әр җемелди. Керпе шушы аланда р әх әтл әнеп я ши башлады. Биред ә а ңа бик тыныч иде. (М. Рафиков) (108 сүз)
Бирем
Аръягындагы, с ә ях ә те,кояш, хыяллана с ү зл ә ренд ә тартык һә м сузык авазларны аерып язарга.
Үткәрү вакыты:
“Фонетика һәм орфоэпия” темасы буенча диктан т
Төньяк балкышы
Карасу-зәңгәр күктә төньяк балкышы уйный. Әле кирт- ләчләнеп күәрелгән көмеш кыяга, әле җәүһәр сулы тонык күлгә охшый ул. Бер караганда өстенә энҗе бөртекләре сибелгән үтә күренмәле аксыл пәрдә кебек. Менә ул бер офыктан икенчесенә таба агыла башлый. Ул да булмый, күк йөзе буйлап айкалып йөргән бу нурлар баш очында көмеш гөмбәз булып тупланалар, аннары яктылык бөркеп торган бик зур дугага охшап китәләр.
Һәр ел саен поляр төннәрнең караңгылыгында шушы гаҗәеп балкыш хасил була. Ул төньякның карлы тауларын, очсыз- кырыйсыз урманнарын үзенең тантаналы нуры белән коендра, аларга кабатланмас бер ямь бирә. (Г. Ә пс ә л ә мов) (100 сүз)
Бирем
Фонетик анализ ясарга (сүзләрне укытучы үзе сайлый).
Үткәрү вакыты:
һәм сөйләм культурасы
Транзистор нарат башында.
Көтүче абый уйнап торган транзисторың куыш янында калдыра да җиләк җыярга китә. Кире әйләнеп килсә, радио- алгычтан җилләр искән. Мөгаен, малайлар чәлгәндер дип уйлый ул.Куыштан ераграк китә җиргә килеп җитә дә шакката. Транзистор биек нарат башында, бөркет оясы янәшәсендә. Аннан ягымлы музыка агыла.
Ояда ана бөркет, йомырка басып, бала чыгарып утыра.Кошның ялыктыргыч озак хезмәтен бераз бизәү,күңеллеләндерү өчен,ата бөркет аңа шул музыканы алып килгән.
Көтүче шулай гаҗизләнеп торганда, тагын да гаҗәбрәк хәл булып ала. Радиода музыка бетә, кеше тавышлары ишетелә башлый. Бөркетләр сагаялар, борчылалар. Ана б өркет кин әт кен ә оясыннан атылып чыга да радионы яр астына б әр ә. (Ә . Баян ) (105 суз)
Бирем
Тексттан фразеологизмнарны табарга, синонимнарын язарга.
5 нче сыйныфта татар теленнән арадаш аттеста ц ия үткәрү өчен контроль эш тексты
Көртлек.
Җәй көне эре кызыл җир җиләкләре җыеп йөргән бер аланыбыз бар. Без аны кышын да онытмыйбыз, чөнки ул безне һәрвакыт үзенә чакырып тора.
Беркөнне шул аланга киттем. Алан кырыена җитәрәк тук- тап калдым. Игътибарымны корыган имән очында утырган көртлек җәлеп иткән иде. Кай урында күрер идең бу сизгер кошны. Монда ул уч төбендәге кебек. Рәхәтләнеп карыйм үзен. Койрыгын, якорь ыргаклары кебек, як-якка тырпайткан. Әйтерсең лә ботакка эленеп тору өчен юри шулай иткән. Ку- мердәй кара көртлеккә ябыштырылган кызыл постау кисәге- дәй кашлары да килешеп, ямь биреп тора.
Көртлек тә мине җентекләп күзәтә икән. Менә ул йөнтәс һәм кыска тәпиләренә үк басты. Башын боргаларга тотынды. Шул тирәдә җим эзләүче гаиләсенә кургаш явудан шикләнә ул.
(Журналист язмалары)
37
Үткәкү вакыты:
“Сүз төзелеше һәм сүз ясалышы” бүлеге буенча диктант.
Язгы табигать
Менә яз килде. Дәртле кояш кытыклап уяткандай, табигать тирләп, көлеп күзен ачты. Бөтен җан ияләрендә эшлекле хәрәкәт, куанычлы ыгы-зыгы башланды. Җир өсте ямь-яшел үлән белән түшәлде һәм хуш исле нәфис чәчәкләр белән бизәл,я Ул чәчәкләргә, билен буган, аякларына сары итекләр кигән яшь кияүләр төсле, уңган, чая бал кортлары килеп кундыла Төрле төстәге купшы күбәләкләр бал корты белән кавышкан чәчәк әйләнәсендә уйнаклап очалар. Сылу сыерчыклар, назлы сандугачлар, иркә кәккүкләр су буендагы куе тирәкләрдә тук таусыз сайрап торалар. Җитез сабан тургайлары нурлы һавада сызгыра-сызгыра җилпенәләр. Көньяктан искән йомшак җил бөтен дөньяны иркәли. (Ә. Еники) (88 сүз)
Бирем
Тамыр, ясалма, парлы, тезмә, кушма сүзләргә мисаллар язарга.
Үткәрү вакыты:
“Сүзләрнең туры һәм күчерелмә мәгънәләре” темасы буенча изложение .
Акыллы Каюм бабай., Бервакыт бер бай Каюм бабайга килә дә акыл сорый:, Йә Каюм бабай, миңа ничек баерга кирәк, нәрсәдән күбрәк табыш алыйм? — ди.
Бабай ә йт ә :
Һә й, ул бик ж иң ел эш,— ди.— К ө з к ө не бик куп итеп каз сатып алып какла да язын аларны кыйбат б ә яг ә сатарсы ң .
Ме нә диг ә н табыш ала бу. Баегач, борыны тагын да югарырак к ү т ә рел ә моны ң . Тагын кил ә бабай янына:
Ә й Каюм дивана, ө йр ә т мине, ни н ә рс ә бел ә н тагын да к ү бр ә к табыш алыйм,— ди.
Каюм бабай
һә й, ул бик җ и ң ел эш. К ө зен суган бел ә н кишер ал да подвалга сал. Яз башында кишер д ә , суган да кыйбат була, сатарсы ң . Мен ә си ң а табыш,— ди.
Бай шулай эшли.Суган белән кишерне катыштырып подвалга сала.Яз башында подвалны ачса, суганы да кишере дә череп беткән.Ачуы килә дә бара бабай янына.
Бабай, мин синнан акыл сорадым. Беренчесенд
_ Бабай кеше яхшы акыл бирә, дивана кеше дивана акыл бирә, үзеңә үпкәлә,— ди бабай. (165 Сүз)
Үткәрү вакыты:
“Сүз төзелеше һәм сүз ясалышы” бүлеге буенча контроль изложение.
Рөстәмнең әбисе.
…Казанга Рөстәмнең әбисе килде. Аның килүен Рөстәм түземсезләнеп көтте. Кадерле кунакның кайчан килергә жыенуын ишеткәч тә, Рөстәм календарьда билге ясап куйды…
Әби календарьда билгеләнгән вакыттан бер көн элек килде. Рестәм моңа шатланды. Әбисен ул каршы чыгып алырга теләгән иде. Ә әби Рөстәм югында, Рөстәм кинода чакта килеп төште.
Әби аңа ап-ак жылы оеклар, ап-ак жылы киез итекләр, куян тиресеннән тегелгән ап-ак бүрек, ап-ак бияләйләр һәм бик тәмле чикләвек алып килгән иде.
Шәфкатьле әбисен Рөстэм элек тә күргән иде. Үткән елны ул бөтен жәйне аның белән бергә авылда уздырды. Ләкин ул чакта әби дә, Рөстәм үзе дә әллә ничек бер-берсен аңламыйлар, сөйләшергә сүз тапмыйлар иде. Ә хәзер… хәзер бөтенләй башка… Рөстәм дәресләрен әзерләп бетерүгә, әби аңа һәр кич төрле-төрле көйләр жырлап жибәрә. Рөстәм башта әбинең жырлау рәвешен генә ярата иде, хәзер, ияләшкәч,аның көйләрен дә ярата. Моңлы итеп җырлый ул!
Шундый күңелле әбиеңне ничек яратмыйсың, ди. Ярата, бик ярата Рөстәм аны!
Әбигә, әүвәл әбигә! — дип кычкыра башлады Рөстәм.
Ярата, бик ярата Р
Үткәрү вакыты:
Тартык авазлар” темасы буенча к
Бигрәк тәмле бәрәңге.
Төш алдыннан әни безне ашарга чакырды. Иртәдэн бирле агач төпләрен йомшартып, шактый арылган иде. Тиз-тиз генә кулларымны юдым да өстәл артына уздым. Борынга тәмле бәрәңге исе килеп бәрелде. Берсен авызга алып кабуга, ул шикәр кебек таралып та китте.
—Бигрәк тәмле итеп пешергәнсең, әни, бәрәңгене.
Минем сүзне ишетүгә, моңарчы диванда кырын ятып торган энем дә сикереп торды. Һәм тизрәк өстәл янына узды.Ләкин бәрәңгене кабып карауга, кәефе кырылды.
—Алдакчы, тәмле дигән була тагы,— дип, кире диванга барып ятты.
—Ашыйсың килмәсә, улым,— диде аңа әни,— сиңа да бераз эш бар иде. Безнең бер кисмәк буш тора. Көн бик эссе, коргаксып китүе бар. Шуны гына тутырып керсәң иде…
Иртәдән бирле диванда сузылып яткан энем теләр-теләмәс кенә урыныннан кузгалды.
Кисмәккә аз дигән дә кырык чиләк су сыя. Мин чыкканда, энем аны тутырып. бетерә язган иде инде. Ул соңгы чиләк суны бушатты да өйгә йөгерде. Бераздан тәрәзәне ачкан да миңа кычкыра:
—Абый, абый, дим, бәрәңгене гел суытып кына ашарлык икән. Шундый тәмләнгән хәзер…
Мин борын астыннан гына елмаеп куйдым. Ә әни исә:
—Аша, улым, аша,— диде,— эшләп ашагач, бәрәңге суынса да тәмле була ул! (178 суз.) (Фарсель Зыятдинов.)
Үткәрү вакыты:
“ Сүзнең мәгънәле кисәкләре. Сүз ясалышы ысуллары “ темасына
искәртмәле диктант
Сәгать унберләрдә Гөлшаһидә профессорның лекциясенә керде һәм аны танымады. Бу көләч йөзле Әбүзәр абзый түгел иде. Ул, бер фикерен төгәлләр-төгәлләмәс, икенчесенә, өченчесенә сикерде. Бер сөйләгән фикерен яңадан да кабатлады. Нәрсә бу? Үзе кафедрада булып та, куүңеле бүтән җиргә очкан сәгате генәме?
Профессорга ни булган? Бер-бер
Профессор лекциясенең тәртибе юклыгын үзе дә аңлады, ахрысы. Гафу үтенде дә кафедрадан төшеп та китте.
Ишек шакыдылар:
—Ни йомыш, Диләфрүз? — дип, йомшак кына сорады профессор.
Сестра аныберкарчыкк, Кем, кем? Аксюшат
Үткәрү вакыты:
“Тезүле бәйләнеш” темасы буенча диктант
Ми
татар китаплары
Октябрь инкыйлабыннан со ң Ф. К әрими матбугатта акти в язы ша, т ө рек теле укыта , т әр җем ә бел ән ш өгыльл ән ә. (1990 нчы ел календареннан) (76 с үз)
Бирем
Калын хәрефләр белән бирелгән сүзләрне башка сүзләргә бәйләүче чараларны күрсәтергә.
Үткәрү вакыты:
Җөмләнең баш кисәкләре” темасы буенча контроль диктант.
Шаулагыз, имәннәр., Мин акрын гына урман эченнән атлыйм. Урмандагы һәр агач уз уена, уз моңына чумган.
Карт имәннәр салмак кына шаулыйлар. Җил имән очларына кагыла. Имән — тарихчы ул. Имән — урманнын, тарих укытучысы. Юкә, каен, миләш — җыр, әдәбият, рәсем укытучылары. Өрәңге кем? Белмәссең. Ихтимал, ул — физиктыр. Каты, конкрет, төгәл, эмоцияләр белән исәпләшми. Имән — тарихчы, монысы бәхәссез. Әнә карт имәннәр нидер сөйлиләр. Сөйләгез, агачлар, сөйләгез! Бу якнын, халкы газаплы сугыш елларында ниләр күрде? Халыкның аһ-зарлары кайларга сеңде? Сезнең төпләрегездә өелеп яткан чикләвекләрне кемнәр җыйды? Кемнәр рәхимсез кышкы көннәрдә, имән чикләвегенең күмәчен ашап, ач үлемне җиңделәр?
(М. Мәһдиев)
Бирем
Баш кисәкләрнең астына сызарга.
Үткәрү вакыты:
Сүзтезмә” темасы буенча диктант
генерал
(1090 нчы ел
2.
3. Кызыклар бик күп анда,, Кайдан уйлап тапканнар?, Йөгерешәләр зур абыйлар,
(Б. Р
Бирем
Сүз тәртибен билгеләргә.
Үткәрү вакыты:
Ия, хәбәр, аергыч” темасы буенча сайланма диктант
Алиянең чебешләре.
Алияләр яшәгән балалар йортында атлар да, сыерлар да бар. Каз-үрдәк кебек йорт кошлары да асрыйлар. Һәp баланың үзенә беркетелгән аты, бозавы я сыеры бар. Тавык- чебешләр Алиягә беркетелгән. Ул аларны бик яратып карый. Беркөнне Алия чуар тавыгын югалтты. Күпме генә эзләсә дә, икенче көнне дә тапмады. Әле җитмәсә, аның тавыклары салган йомыркалар югала башлады. Йомыркаларны урлаганда, Алия, сагалап торып, Фәритне тотты.
Фәрит балалар йортына көз көне килгән иде. Бу 7—8 яшьлек малайны тимер юл станциясеннән тотып китерделәр.Коңгырт чәчле, чем-кара күзле бу малай башта беркем белән дә сөйләшмәде.
Аз с үзле булса да, юаш табигатьле малай булып чыкты ул. Акрынлап балалар аны яраттылар. Ул буйга кечкен ә ген ә, әүзе эш с өюч ән.
Чуар тавык чеби чыгарырга утырган,
Иптәшләре Фәритнең беркатлылыгыннан көлделәр.Фәритнең моңа бердә исе китмәде, чөнки ул иптәшләре алдында карак малай түгел икәнен күрсәтте. (Г. Бакир) (143 сүз)
Үткәрү вакыты:
искәртмәле диктант
Авылдагы беренче көн.
Раушания ишегалдына чыкты. Якты, ямьле иртә. Ишегалдындагы үлән аксыл чыкка коенган. Иртәнге чык кояш яктысында елык-елык уйный.
Раушания яланаяк иде. Ул тир ән итеп сулыш алды. Авыл уянган ик ән. Урамда, к үрше ихаталарда хатын-кыз тавышлары ишетелеп куя. Аларга иренеп кен ә ирл әр тавышы кушыла.
К өт ү кузгалды, кызым, озак юынма!..
Ә бине ң йомшак тавышы ишетелде. Раушания ашыгып кына юынды, аякларын юды. А ңа җиңел, р әх әт булып китте.
Кызны ң ашыгуы урынсыз булмаган ик ән. Зур урам почмагыннан җиг үле ат килеп чыкты. Иренеп кен ә юыртып килг ән ат кыз янына килеп җит үг ә туктады. Н әкъ вакытында килеп жит үе өчен, кыз сөенеп бет ә алмады. Ул тиз ген әүзенч ә бик ипл әп арбага менеп утырды. Кис әк кузгалган арбаны ң дырылдап алуыннан Раушания куркып куйды, ике куллап арбан ың читен ә ябышты. (Ф. Сафин ) (116 с үз)
Бирем
Х ә лл ә рне ң ө стен ә сорауларын язарга.
Үткәрү вакыты:
Җөмләнең аерымланган кисәкләрен кабатлауга иҗади биремле диктант.
Авыл уяна.
Терлекләрне урамга чыгаруны искәртеп, көтүче кычкырды. Шуннан соң чыбыркы шартлады. Күп тә үтмәде, шыгырдап капкалар ачылды. Йокылы тавышлы ниндидер хатын- кыз сыерына, сарыкларына кычкырды. Анасыннан аерылып калган кәҗә бәтие, колак тондыргыч чәрелдек тавыш белән кычкыра-кычкыра, каядыр йөгереп китте. Ачык тәрәзәдән дымлы тузан исе катыш эчкелтем көтү исе килеп керде.
Мәктәп турысында беркадәр вакыт тигезле-тигезсез атлаган йөзләрчә тояк тавышлары, сарык кычкырган, сыер мөгрә- гән тавышлар ишетелеп торды.
К өт ү тавышына малайларны ң, барысы да уянып киттел әр. К өт ү китк әнд ә йоклап ятарга ярамаганлыгын уйлап, урыннарыннан тордылар, өс-башларын р әтл әдел әр. Икенче б үлм әд әге кызлар да уяндылар. (Н. Ф ә ттах ) (86 с үз)
Бирем
Авыл күренешләренә нигезләнеп,текстны тулыландырып язарга.
7 нче сыйныфта татар теленнән арадаш аттеста ц ия үткәрү өчен контроль эш тексты
Саумы,кояшлы иртә!
Тып-тын урман буйлап барам.
Мен ә кояш чыга. Урман уяна башлый. Яфракларга, аллы- г өлле ч әч әкл әрг ә т өшк ән чык тамчылары ирт әнге кояш нурларында эн җе б өртекл әред әй ялтырыйлар. Борынга ч әч әкл әрне ң хуш исе килеп б әрел ә. Ч әч әкл әр! Аларны ң ниндил әре ген ә юк биред ә: аллары, сары, кызыл, з әңг әр ләре. Шуларга гына карап торасы кил ә. Сылу каен кызлары, ба һадир им ән егетл әре, биек наратлар — барысы да, салмак иск ән җил бел ән тирб әлеп, ирт әнге кояшны с әламлил әр.
Б өтен җан иял әре уяна башлый. Кайдадыр сандугач сайрый, еракта к әкк үк кычкыра. Берсен берсе уздырырга тел әг әнд әй, к үңелле безелд әшеп, эшч ән бал кортлары, т өклетуралар оча.
Тар сукмак буйлап т
Саумы ,кояшлы иртә!Сәлам сиңа,тыныч тормыш таңы!(В.Нуриев)(129 сүз)
Үткәрү вакыты :
Сүзтезмәдәге бәйләүче чаралар” темасы буенча изложение .
Ага да ага Идел.
Пароход Казанга бик иртә, иртәнге сәгать алты да килә икән.
Бу кичне мин рәтләп йоклый алмадым. Бала чактан күңелем түрендә урын алган бу бөек елга һәм аның өстендә уздырган көннәрем-төннәрем, хыялым күгендә яңадан кабынып, йокымны качырдылар. Аннары, дөресен әйтергә кирәк, куңелдәге әлеге ямьсез очрашудан калган авыр төерне дә, нәрсә белән булса да, юып ташларга кирәк иде.
Якты, жыйнак салонда, озак кына утырып, кичке аш ашадым. Пианинода уйнадылар, жырчысы да табылды. Күңел ачылып китте. Палубага чыктым.
Хәйран бер жәйге кич иде. Тулган ай тымызык су өстендә көмеш юл сузган. Пароходыбыз Куйбышев диңгезе киңлегенә чыккан. әйләнә-тирә очсыз-кырыйсыз су, ә куктә бихисап йолдызлар.
Пароход бара. Аулак палубада, уйларымны юлдаш итеп, ялгыз мин йөрим. Юл күрсәтеп чайкалган өчпочмак бакеннар башындагы кызыл, яшел утлар, күз кыскандай, сүнеп- кабынып, безне озатып калалар. Мин палубаны әйләнәм дә әйләнәм. Менә көн туа башлый. Көн белән бергә саба жиле туа. Сәгать дүртенчеләр тирәсендә Идел яры, ярдагы карал- тылар, Кама тамагы пристане куренә.
Бу иң соңгы туктап узган пристань иде. Хәзер инде пароходыбыз, Идел яры буйлап, Красновидово, Шеланга авылларын, Ослан тауларын узып, Казанга якынлаша барды. Бу чагында тирә-як яктырган, Идел өсте иртәнге кояш нурлары һәм балык кузләп очкан акчарлаклар, аларныә балаларча кычкырган тавышлары белән җанланган иде.
Иртәнге җиләс палубада ялгызым шул куренешне кузәтеп барам…
Табигать, бөек художник син! Әгәр дә тормышыбызны бизәүче, тормышыбызга гына да тугел, ә рухи дөньябызга да ямь өстәүче син табигать булмасаң, яшәү бик күңелсез булыр иде, кеше күңелегел тупаслана, мүкләнә, картая барыр иде.
Нинди матур, ах, нинди җанлы бу иртәнге сәгатьләрдә Идел өсте!
Тын гына, салмак
Үткәрү вакыты:
Сүзтезмәдәге бәйләүче чаралар” темасы буенча изложение .
Кеше китә — җыры кала.
Башта сәхнәгә узенең тальянын күтәреп, урындык тотып, Ярхәметдин чыгып . Бераз гына көттереп, кыска аяклары белән уңайсыз эре атлап, Мөхэммәтхан да чыгып басты; Ярхәметдингә карап алды да, алга табарак атлады, бер аягын алгарак шудырып, сәхнәнеңныклыгын тикшереп карагандай итте дә, кулларын артка салды, түшәмгәрәк, залның артына таба караш юнәлтте. Залда булган бөтен бала, бөтен укытучы аның кара кайгысы турында беләләр, ишеткәннәр иде, шуңа күрә берәүләр башларын аска иде, икенчеләре читкә борылдылар, — кыскасы, Мөхәммәтханныңкүзенә туры карап утырырга берәү да җөрьәт итмәде. Хәер, Мөхәмматхан да залга карамый, зал артына түшәмгә табарак карый иде. Берничә авыр секунд узды. Шул берничә авыр секунд эчендә, ахрысы, һәркем баш ватты: ник болай? Нигә бу малайның әтисенүтергәннәр?..
Авыр уйларны тальян бүлдерде. Ярхәметдин аккорд бирә икән,һәм залда моңарчы беркем да ишетмәгән, тоймаган, йөрәкөзгеч көй-моң таралды. Башта озын гына аккорд белэә ул моңны сипкелле, тулы яңаклы, математик башлы, мәктәпнең шахмат чемпионы, сүзсез Ярхәметдин таратты.
Ярхәметдин, тәгәрәтеп-тәгәрэтеп, уйналачак көйнең төп казыкларын утыртып, шулартирәсеннэн берәр кат әйләнеп чыкты да, вак соры күзләренҗелтерәтеп, Мөхәммәтханга карады. Тегесе исә аның карашын сул колагы, сул яңак сөяге белән генаәэлеп алды да, алга таба атлаган сыман бер хәрәкәт ясады һәм, аксыл-саргылт кашларын күтәрә төшеп, авызын ачты. Ачты… һәм, карашын бөтенләй түшәмгә юнәлдереп, залга дулкын-дулкын итеп моң салды. җырның сүзләрен ул үзенчә тетеп-тетеп куя, ул кисәкләрне тоташ моң белән, көй белән төрә дә аннары гына безнең арага тарата иде бугай, кыскасы, сәхнәдә Мөхәммәтхан түгел,ә сугыш хәсрәтенүзенә туплаган анабыз җир шулай, тәбәнәк аяклы бер егет-малай сурәтенә кереп, кисәк-кисәк, көшел-көшел итеп хәсрәтен бушата иде…
Мөхәммәтхан икенче җырын башлаганда, залда күзе яшьләнмәгән бер генә кеше дә булмагандыр…
Ярхәметдин, сипкелле яңагын тальянга терәп, хыял дөньясына чумды, әллә кайларга алып китеп, уратып бетерде, Мөхәммәтхан исә, гәүдәсен салмак кына чайкалдырырып тизлеген акрынайтып, җырның соңгы юлларын кабатлады.
Күпмедер вакыт аңышмыйча, кул чабарга да онытып тордык. Мөхәммәтхан, кыска, юаш, саргылт чәчле башын халыкка кырт кына иеп, сәхнәдән инде кереп тә киткән иде. (316 сүз.) (Мөхәммәт Мәһдиев.)
Үткәрү вакыты:
Җөмләнең модал
Икмәкһәм игенчелек.
Игенчелек кешелек тарихы башларында ук булмаган. Бик озак вакытлар, йөз мең еллар буена кешеләр үзләренә кирәкле үсемлекләрне үстерә белмәгәннәр, кыргый үсемлекләрдән генә файдаланганнар.
Игенчелек—кешелекнең камилләшүе һэм җәмгыять үсеше нәтиҗәсе буларак барлыкка килә. Икмәк кешенең яшьтәше һәм юлдашы дип әйтергә була. Кеше икмәкне үстергән, икмәк кешене үстергән.
Галимнәр раславынча, игенчелек кешелек тарихынын, «таш дәвере» дип йөртелә торган чорының, урталарында барлыкка килгэн булса кирәк. Ч ө нки шушы чорда утрак конкурент һә м авыллар барлыкка кил ә башлаган. Бу чорда с ө якт ә н, таштан ясалган китм ә н, урак, б ө ртеклел ә рне тек» ө чен килел ә р 1 куллана башлаганнар…
Башта туфракны таяк бел, Бик борынгы заманнарда кешел
Ш әһә р тир ә сенд ә ге х ә зерге заман тегерм ә нн ә ре зур заводларга охшыйлар. Алар бернич ә катлы була һә м к ү бесе электр ярд ә менд ә эшли. Шундый тегерм ә нн ә рд ә б ө ртек бернич ә машина аша ү т ә . Ул машиналар башта б өр текне ч ү пт ә н һә м тузаннан чистарталар, кир ә к булса, юалар һә м киптер ә л ә р, аннан со ң , тарттыру ө чен, махсус машиналарга — он тарту аппаратларына юн ә лт ә л ә р. Тарттырылган онны, терле ил ә к аша ү тк ә реп, сортларга аералар. Онны капчыкка тутыру һә м капчык авызын тег ү эшен д ә машина башкара.
Тегерм ә нн ә р д ә , икм ә к заводлары да к ө не-т ө не эшли. Икм ә к кибетл ә ре д ә ирт ү к ачыла. Барысы да безне ң , ө чен, ирт ә нге ч ә йг ә һә ркем ө ст ә ленд ә йомшак икм ә к булсын ө чен эшл ә н ә . (329 с ү з.) (Гата Насыйров.)
Үткәрү вакыты:
Кушма җөмләләр темасына аңлатмалы диктант, Шәкерт елларыныңхатирәсе.
Күптән, бик куптәннән булган вакыйга, әмма бүгенгедәй күз алдымда: без,өч шәкерт, бер атка утырып, өяз мәдрәсәсеннән авылыбызга кайтырга чыктык. Дөрөсрәге, Гыйлемдар белән без икәүбер авылга —Чуар күлгә кайтабыз,әБәдретдинне юл өстендәге Ишле авылында калдырып китәргә тиешбез. Тагын шуны да әйтим: безне ялкау гына юыртып алып кайткан күк алаша Гыйлемдарларныкы иде. Без авылда алар белән курше генәторабыз. Шул сәбәпле Гыйлемдар белән мине алырга бер язын безнеңат килсә, икенче язда алар аты кила торган иде.
Ә Бәдретдин — безнеңочраклы юлдашыбыз. Ул безнең мәдрәсәдә иң ярлы шәкерт иде. Аңа авылыннан бернинди дәярдәм килми.
Илдәчыпчыкүлми дигәндәй, безнең Бәдретдин дә,бик интегеп, ачка киселеп булса да, укуынәнәшулай алып бара иде. Һәм бик яхшы укый иде ул. Хәер, бу күп сыналган нәрсә: рәхимсез нужада торып укыган ярлы шәкерт, гадәттә, бик сәләтле булып чыга. (Ә. Еники) (137 сүз)
Бирем:
1.Буөзек кайсы әсәрдән алынган?
2.Әсәрнеңисеме ничек? Сезне
3 .Тыныш билгел әрене ң куелышын а ңлатыгыз.
Үткәрү вакыты:
Морфология, сүз ясалышы һәм орфографиядән үткәннәрне кабатлау” темасына контроль диктант
бугалисина» китабы
Ә ти ми ңа Казаннан « Әбугалисина» китабын алып кайтты. Мин аны узган ел м өгаллим абыйда к үреп кызыккан идем, һәм х әзер әтине ң шуны алып кайтуы мине ике ләт ә куандырды. Берд ән, алтмыш яшьк әҗитк ән атамны ң, минем үтенечемне онытмыйча, үзем ә атап китап алып кайтуы, минем тел әгем бел ән ис әпл әш үе шатландырды; икенчед ән, китап ш үрлеген ә минем тагын бер яхшы китабым артты.
Атны туарып лапаска б әйл әдем д ә, ашарга-эч әрг ә д ә утырмыйча, китапны укырга керештем. Өйд әгел әр йокларга яттылар — мин укыйм. Т өнне ң, д ә байтак вакыты үтте — мин һаман укыйм. Китаптагы вакыйгалар кызык, мин чырык- чырык к өл әм. Әни уянды да: «Улым, акылы ңа зыян килер, тукта инде»,— дип әйтеп карады. Әнине ң сузен ты ңламавыма к үңелем р ән җи, әмма туктый алмыйм. Лампаны ң керосины бет әрг әҗыенды да, мин утны с үндердем. Китапны ң бернич ә битен, ишегалдына чыгып, ай яктысында укып бетердем. Китапта тасвир ителг ән га җәеп вакыйгаларга мин ихлас ку ңелд ән ышандым, алар м әңгег ә минем ку ңелем ә се ңеп калдылар. (Г. Б ә широв) (139 с үз)
Үткәрү вакыты:
“Иярен рәвеш һәм иярчен күләм җөмләләр” темасына искәртмәле диктант.
1. Ислемай яуган кебек,
(М. Гафури)
2.Малайлар, күреп бетерә алмастай булып, башыннан аягына кадәр Габдулланы күзләре белән үлчиләр, әйтерсең, дөньяда хәзер алар өчен Габдулладан башка берни юк ( Ә . Ф ә йзи)
3.Солтанның, шулкадәр җаны бизгән, хәтта авылына әйләнеп тә карамады. (Г. Б ә широв)
4. Ул шундый итеп әйтте ки, Урмановның маңгаена тир бәреп чыкты. (Г. Ә пс ә л ә мов)
(И. Туктар)
6.Көн шундый кызу: тирән ярыклар белән телгәләнгән туфракка басар хәл дә юк. (К. Н әҗ ми)
(С. Рафиков)
Үткәрү вакыты:
“Иярчен шарт һәм иярчен кире җөмләләр” темасына искәртмәле диктант.
Син, энем, бернәрсәне күңелеңә сал: туган як ул баба буыны булып исәпләнә. (Ф. Мансуров)
Корт бал эзләгән кебек, мин бер чәчәктән бер чәчәккәкундым. (И. Гази)
Ерак юлдан кайтканда, аяклары шешеп киткәнлектән, ул киез итекләрен сала алмый җәфалана иде. (М. M әһдиев)
Ләкин шунысы гаҗәп: түтәлләр ярымтүгәрәк итеп өелгән. (Р. К ә рами)
Ком сахрасында ыгы-зыгы басылгач, мин дә илкәемә кайтып китәрмен әле. (Т. Ә йди)
Тормышның кайбер маҗаралары күңелгә шулкадәр тирән кереп калган, аларньң күбесе әле хәзер да истән чыкмый. (Г. Б ә широв)
Безнең әби әйтә: язның, беренче умырзаясын өзгәндә күңелдә булган уй гына чынга аша икән. (Р. М ө х ә мм ә диев)
Яңгыр явачак дип, бригадир аларны саламга җибәрде. Күренеп тора: бер дә тәҗрибәң, юк әле синең, энем. (М. Х ә бибуллин).
Хәтереңә yen куй: тырышлык бушка китми ул. (Р. Низамиев)
Беренче кыңгырау чылтыраса да, сыйныфка керергә уйлаган кеше юк. (М. М әһ диев)
Мотаһир тагын бернәрсәгә ышанды: кешеләрг ә этлек эшләмәү, бәхетсезләргә кул суза белү дә үзеңә игелек булып кайта икән. (Р. К ә рами) (132 сүз)
Бирем
Тыныш билгел
Үткәрү вакыты:
8 нче сыйныфта татар теленнән арадаш аттеста ц ия үткәрү өчен контроль эш тексты
Ана шәһәре
Үзәнлек ике биек тау арасында булып, уртасында диңгезгә коя торган зур гына елга ага, елганың ике ягы чикләвек чыршылык белән капланган бик матур урын иде. Алмасбану ананың әйтүе буенча, йөз җитмеш авыруга дәва булган үләннәрнең бик күп төре шунда үсә, шешләрне кайтара торган һәм җирдә бик сирәк очрый торган күкташ, сарыташ, айташ шушында табыла; шуның өстенә елганың өске ягында урманлыклар булып, анда кыр киекләренең иң затлылары көтү-көтү булып йөриләр иде.
Беренчесе — Данир атасы бел
Ш әһәрне ң беренче ташын куюны Алмасбану анадан үтендел әр һәм булачак ш әһәрне аны ң, х өрм әтен ә «Ана ш әһәре” дип атарга тантаналы карар кабул иттел әр.( Ә . Ф ә йзи) (156 сүз.)
Үткәрү вакыты:
Изложение.
Февраль.
Кырпак карлар, өшеткеч суыклар… Февраль-матурның хикмәтләре менә шулар булды,, И берзаман киттел
Мин анда кышкы
К ү р инде, к ү р, чыршы һә м наратларны кар басты. К ү переп торган ак мамыкка яртылаш к ү мелештел ә р. Г ү я тез чуктел ә р. Нечк ә агачлар ис ә башлары бел ә н карга т ө ртелде, к ө янт ә д ә й сыгылып, ычкына алмас булды. Тилмереп, язны к ө т ә л ә р. Башларын ә сирлект ә н арындыруын, тез бастыруын к ө т ә л ә р. Шул ук вакыт, ак йолдызлары бел ә н җ емелд ә п, ә йтерсе ң л ә елмаешып торалар.
..Февраль аенда кояш к, Озак калмады инде…
Ә ле кар бураннары уйнап туймаган, ә ле урманда агачларны шартлатып, т ө нге суыклар мылтык атып кылана, ә шулай да, к ө н саен биш ә р минут булса да, артканнан-арта барган яктылык, бурансыз к ө нне к ө леп кояш каравы, кен уртасында тамып куйган тамчылар — барысы да елнын, язга авышуын с ө йл ә де. Кырга чыксац, нурлардан к ү зл ә р камаша. Җә ен ү л ә нн ә р, яфраклар бел ә н йотылса, х ә зер ул нурлар ап-ак кардан кире кайталар. Шу ң адыр, к ү р ә се ң , елны ң бер ген ә ае да, х ә тта июль д ә болай балкымый. Урман яктырып, к ө леп тора кебек к ү рен ә . Нурлар эчен ә тикле ү теп керг ә ннар. Анда зур агачларны ә йтмим да, х ә тта h ә p н ә ни куакчык, h ә p яшь агач, кыш ү теп ис ә н калганлыгын белдереп, ак карга з әң г ә р к ү л ә г ә л ә р т ө шер ә … (Гар ә фи Х ә с ә новны ң «Елны ң д ү рт фас ы лы» исемле китабыннан.) (433 с ү з.)
Үткәрү вакыты:
Туры сөйләмгә бәйле тыныш билгеләре темасына изложение.
Кечкенә Апуш.
Читекче Мөхәммәтәли абзый, тегеп алып чыккан читекләрен Сабитовлар кибетенә тапшырып, акча алды. Шуннан соң ул, хатыны яраткан калай тартмалы чәй алып, Үтәмишевләр кибетеннән чыгып килә иде.
Шулвакыт җигүле сала арбасына баскан берәү нәрсәдер кычкырды.
Каршыдагы мәчет чатындагы кырыктартмачылар һәм башка вак сәүдәгәрләр тавыш килгән якка борылып карадылар.
Бала бир әм, диме?
йе, асрарга бала бир
Бар да арбага карадылар. Анда, я
Мо ңарчы ул халыкны үзе к үз әтеп утырды. Инде халык аны ңүзен к үз әтерг ә тотынгач, малай т әмам каушап калды һәм ихтыярсыз башын аска иде. Елап жиб әрерг ә т әмам әзер иде инде ул. Л әкин шунда җыелган халык к үзл әрен малайдан ола учыга к үчерде.
Чыпта ң бел ән берг ә бала сата башлады ңмыни?
Олаучы, уңайсызланып, арба өстенн ән т өште һәм м әчет
чатындагыларга якынлашты.
—-Со ң бит… минекемени? Ми ңа әман әт итеп тапшырылган бала ич… Авылдан Н әфис ә апа ки ңәше бел ән С әлим байларга уллыкка тапшырырга дип утыртып җиб әрг әнн әр иде аны ми ңа. Бай Әрбетк ә китк ән, бик ә якын да килми… Кире алып кына кайтыр идем, бабасыны ң р әте юк. Нишл әтим со ң?..
М өх әмм әтв әли абзый арбага якынлашты һ әм балага карап аптырап калды. Д өрес, н әнил әрһ әмм әсе диярлек бер-берсенэ охшыйлар, әмма бу каплаган да куйган улг ән улы иде. Шун- дый ук мо нсу кара кузле, калкурак борынлы, еске ирене алга- рак чыгып, аскысы бераз эчкэ я^лелып тора. Ул:
Исеме ң кем сине ң, улым? — дип сорады.
Габдулла,— дим, Габдулла аны
Ми ңа язган бала шушыдыр инде,— дип уйлап алды М өх әмм әтв әли абзый.
У л чыптачыны
Йортлар һаман сир әг әя һәм вагая бардылар. Ни һаять, алар каладан к үлле һәм сазлы бушлыкка килеп чыктылар. Аннан авылныкы сыман бер катлы, иске өйчекл әр тезелеп китк ән урамга килеп кердел әр.Ypменеп, д үрт-биш йорт үтк әнн ән со ң, ат искер әк кен ә ике катлы агач өйне ң ачык капкасына кереп китте. М өх әмм әтв әли абзый арбадан т өшеп, Габдулланы кулына к үт әреп алды, һәм алар, капка янындагы болдырны ң баскычын шыгырдатып, өск ә, икенче каттагы фатирга менеп киттел әр.
М өх әмм әтв әли абзыйны ң хатыны Газизэ апа аларны, к үпт ән к өтелг ән кадерле кунаклар кебек итеп, бик ачык чырай белән каршы алды. ( Ә хм ә т Ф ә йзине ң «Кечкен ә Апуш» исемле китабыннан.) (383 сүз.)
Үткәрү вакыты:
Контроль изложение., Ярсулы яз.
Әллә нинди булды быелгы яз.
Елдагыдан үзгә соңарып-сагындырып кына килде дә, март ахырларында кинәт ярсынып, изүләрен чишеп җибәрде. Ике- өч көн эчендә юлларда кара чыкты, купер төпләрендә, мәктәп яннарында кулдәвеклэр ясалды.
Рәхимсез кышкы төннәрне җылы морҗа эчләрендә, кара мунча төнлекләрендә посып уздырган йолкыш чыпчыкла шул кулдәвекләрдә корымлы канатларын юа, күгәрченнәр төшеп су эчә..
Уяна дөнья! Елмаеп-көлеп уяна. Ул кояшы дисәң, көн озын сыйныф тәрәзәсеннән китмичә, авыз ерып тора. Парта өсте кызган табадай кыздыра да Гөлүсә белән Гамилнең беләкләрен пешерә. Бармак изеп, тышка чакыра, тел күрсәтеп үчекли. Чыгасыгыз килмиме, янәсе. Утырыгыз алайса, контроль эш дигән булып, икегә өчне кушып!
Кемгә ничектер, әмма Гамил өчен контроль эш — иң уңай, иң кулай эш. Тәмамладыңмы, бер минут тотмый Галләм абый. Әмәлен китерү өчен генә чәпчегән була:
Нәрсә, бик ашыгыч? Тикшереп чыктыңмы? Хаталарын Галләм абый чүпләсен дисеңме әллә? Ярый, хуп!
Гамил, эшен төгәлләп, Һәркемнән элек кул күтәргәч, каш җыерган булды. Журнал өстендә яткан күзлеген алып киде дә сәгатенә күз тешерде.
Һ е! Егерме минут. К ү пер т ө бенд ә кар яна, ди, ә н ә . С ү ндер ү че кир ә к, ди… Кая, китер…
Инде х ә зер ни буласын алдан ук белеп тора Гамил. Кузгала башлауга, Г ө л ү с ә ит ә кт ә н тартачак. Ү терм ә , ян ә се, калдыр карал ама ң ны!
Уйлыйм дис
Ә мма Гамил б ү ген к ү рше хакын хакламады. Барлык каралама к ә газьл ә рен җ ыеп б ө г ә рл ә де д ә , укытучы ө ст ә лен ә узышлый, ч ү п савытына ташлап китте. Җ ирг ә т ө шк ә н чыпчыкны эл ә ктерерг ә тырнак чарлап торганда, чыпчык очып китк ә ч, м ә че баласы ничек караса, Гамил кулындагы д ә фт ә рг ә шулай карап калды Г ө л ү с ә .
Галл ә м абый, нинди билге куярга белм ә г ә нд ә й, д ә фт ә р бите өстендә каләмен уйнатып торды да күзлек өстеннән сөзеп карады.
Нәрсә җим көткән чебеш кебек, куүләреңне ялтыратып торасың?!Бар, кайт., Аннары киная белән өстәп куйды:
Гөлүсә ягына күз салгач, чак кына пырхылдап көлеп җибәрмәде Гамил. Аның кыяфәте һаман да элеге шул мәчене хәтерләтә. Тик хәзер чыпчык аулаган чагы түгел, башына әбәк-чәбәк төшкәч, колагын шомартып, муенын җыерган чагы.Борынын дәфтәргә төрткән да мәсьәлә чишәргә керешкән.
Йөзгә йомшак канатлы талгын җил бәрә. Яз җиле, кояш җиле! Ферма каралтылары ягыннан баш әйләндергеч хуш җиләкле печән исе, әчкелтем силос исе килә. Тургай лары дис әң , т ә мам шашынганнар. Тамаклары ничек армый ды да канатлары ничек талмыйдыр. Ә лл ә ничек бик ярс улы да, бераз ямансурак та быелгы яз. Башка язлар болай иде кебек. Карлары-я ң гырлары булды, яудылар да уздылар , сулары — ташулары булды, ташыдылар да тындылар. Тик бе ркайчан да тургай җ ырларыны ң , бу кад ә р ашкынулы булганы юк иде, к ө нн ә ре д ә бу кад ә рле ямансу тоелмый
иде.
Әллә нәрсә булды малай күңеленә. Кайгы дисә, кайгырыр сәбәбе юк, сагыш дисә, сагыныр кешесе юк. Ә шулай да күңел нәрсәдер юксына, нәрсәдер көтә… (Габделх ә й Сабитовны ң *Ярсулы яз» исемле китабыннан.
Үткәрү вакыты:
» Фонетика һәм орфография» темасы буенча диктант .
Берлин юлында очрашу.
Без төнлә белән, утларны сүндереп, танкларда бара идек. Алда, таш юлдан бераз уңдарак, ут шәүләсе күренде. Без аңа якынлашкан саен, ут үсә, көчәя, ялкын тасмалары күккә үк сузылалар иде кебек. Тагын бераз баргач, без моның дөрләп янган бараклар шәүләсе икәнен аңладык.
Шулвакыт җыр ишетелде. Ул, әнә теге ут — ялкын эченнән чыгып, безгә таба килә, танклар шаулавын үтеп, безнең йөрәкләребезгә үк керә иде кебек. Сүзләре ачык аңлашылмаса да, көе бик таныш иде. Озакламый сүзләрен дә аңлый башладык.
Илем минем, Москвам минем,
И ң кадерлем син минем…
Командир фараларны кабызырга, танкларны тукта
Безнекел әр! Без-не-ке-л әр!— дип кычкырды бе рничә кеше берьюлы.
Болар немец коллыгыннан азат ителг ән безне ңкызлар булып чыктылар. (Г. Кутуй ) (115 с үз)
Бирем
Тыныш билгел
Үткәрү вакыты:
“С үз ясалышы” темасына иск ә ртм ә ле диктант.
Чулпы яки чәч тәңкәсе татар хатын-кызлары милли киеменә туры килэ. Шунлыктан ул борынгы татар җырларында еш телгә алына. Татар бизәнү әйберләренә яңгыраулы стиль хас: яка чылбыры, хәситә, алка һәм чулпыдагы тәңкәләр, бер- берсенэ бәрелеп, үзенчәлекле көй — ягымлы көмеш чыңы тудыра торган булганнар.
Чулпыны, көндәлек бизәнү әйбере буларак, төрле яшьтәге кешеләр йөрткән.
Толымга төрле зиннәтләр үрү күп халыкларның милли киеменә хас. Ә чулпыга охшаш бизәнү әйберләре исә татарлар белән мәдәни һәм икътисади багланышта яшәгән башкортларда, үзбәк һәм казакъларда күзәтелә.
Чулпы толымга чәчүргечләр ярдәмендә тоташтырыла һәм атлаган саен үзенә хас көй белән чыңлап тора. Борынгылар чулпы чыңы явыз рухларны куркыта дип ышанганнар. Ләкин гасырлар үтү белән ул онытылган; нәфислек, матурлык сыйфатлары беренче урынга чыккан. (В. Цой )(111 суз)
Бирем
Ясалма, кушма, парлы,тезм
Үткәрү вакыты
Катнаш кушма
Урман бизәге
Каен — туган илгә, җи рг ә бик тугрылыклы агач. Европа илләрендә, мәсәлән, аны гомерендә бер генә тапкыр да күрмәгән кешеләр күп. Ләкин, ни гаҗәптер, ул менә безнең ил туфрагын сайлаган.
Каен 300 елга кадәр яши. Урман агачлары өчен бу бик күп түгел. Әмма табигый шартларда каеннарга бу гомернең яртысын яшәргә дә насыйп булмый. Урманда аның хәтта 100—120 яшькә җиткәннәре дә бик сирәк очрый. Агачны акрын гына эчтән кимерә торган төрле гөмбә авырулары моңа сәбәп була. Каен суын яратучылар да бу авыруларны таратуга нык булышалар.
Язын рәхимсез кешеләр, балта белән кизәнеп, зифа каеннар тәнендә тиран яралар калдырып китәләр. Күз яшедәй эре, авыр тамчыларньң җирдәге корыган яфракларга тамганы ишетелеп тора. Каен суының шифасы турындагы сүзләр, әлбәттә, күп тапкырлар арттырылган, күпертелгән. Яз көне каен агачындагы иң шифалы матдәләр аның яфракларында, бөреләрендә тупланган. Язга чыккач, менә шул ботаклардагы бөреләрне җыеп, аның төнәтмәсен эзерләү тамчылап каен суы җыюга караганда күп мәртәбәләр отышлырак.
Кайчакларда кибет киштәләрендә тезелеп торган банкаларда «Каен суы» дигән язуны укырга була. Дөресен әйткәндә, мондый эчемлекнең каен суы белән һичнинди уртаклыгы юк. (Ф. В ә лиев) (167 сүз)
Бирем
Ө ченче абзацтагы тыныш билгел әрен аңлатырга.
Үткәрү вакыты:
“Лексикология” бүлеге буенча изложение.
Байракташлар.
Моннан берничә еллар элек миңа Грузиядә Беек Ватан сугышы герое Мелитон Кантария белән очрашып сөйләшергә туры килде. Әңгәмәдәшем үтә дә җор телле, әмма гаҗәеп тыйнак кеше булып чыкты. Үзе турында урынлы-урынсыз сүз
кузгатканны бер дә яратмый. Төрле грузин мәзәкләре сөйләп, сүзне шундук икенчегә бора да куя.
Элеге очрашу вакытында да Кантария к, Рейхстагка
Мин бер м ә лг ә югалып калдым. Гази За һ итов турында ишетк ә нем булса да, аныц биографиясе, тормыш юлы бел ә н якыннан таныш т ү гел идем ә ле.
Ә сез Гази За Һ итовны, Һ ичшиксез, эзл ә п табарга тырышыгыз,— диде Мелитон Кантария саубуллашыр алдыннан.— М ө гаен, ул х ә зер д ә ис ә н-саудыр ә ле. Байракташ дустыма минн ә н д ә кайнар с ә ламн ә р тапшырырсыз!..
Грузияд ә н мин канатланып кайттым. Рейхстаг т ү б ә сен ә Җ и ңү Байрагы кадаган легендар Мелитон Кантарияне ң гозерен ү т ә яч ә гем ә нык ышанып кайттым. Л ә кин моны ң ө чен байтак юллар урарга, бернич ә тапкыр архивта булырга һә м Гази За һ итов турында язылган штаб документлары бел ә н танышырга, дивизияне ң ис ә н калган командирларын, солдатларын к ү реп с ө йл ә шерг ә туры килде. Шулай итеп, Гази За һ итов турында шактый м ә гълумат тупланды.
Һәм мин тагын юл га җ ыендым.
Бу юлы Башкортстанга, батырны
«Батыр яуда белен
Гази Заһитов та тормышта үтә тыйнак, юаш, аз сүзле, сабыр холыклы кеше була. Шуңа күрә авылдашлары, Газиның батырлыгы турында ишеткәч, баштарак ышанырга да, ышанмаска да белмиләр. Хәер, моңа гаҗәпләнергә кирәкми. «Йомы- кый» Газиның рейхстагны штурмлаганда күрсәткән тиңдәшсез батырлыгы хакында язылган архив документларын укып кара- ганнары юк ич аларның…
Әйе, Гази Заһитов һәм аның сугышчан дуслары кылган батырлыкка документлар шаһит.
«30 нчы апрельд
Рейхстагны штурмлау д
җ имерттер ә л ә р. Һә м, атыша-атыша, баскыч буйлап югары к ү т ә рел ә башлыйлар. Рейхстаг т ү б ә сен ә к ө ч-х ә л бел ә н менеп
ж,ит ә л ә ралар. Г. За һ итов « Җ и ңү али һә се» скульптурасы ит ә ген ә с ө йг ә н кызы б ү л ә к итк ә н кулъяулыгы белэн кызыл ә л ә м беркетэ ә ..
Кире кайтканда, гитлерчылар Г. За
Без Гази За
Батырлар ү лмил ә р! Алар халык х ә теренд ә м әң ге яшил ә р! (488 с ү з)
С. Шакирдан
Үткәрү вакыты:
Изложение.
Ә тием турында.
Таныш булыйк. Минем
Ә бием с ө йл ә венн ә н мин шуны белеп калдым: ә тием бик кечкен ә д ә н музыка ты ң ларга, ж,ырларга яраткан, гармунда да уйнарга бик ирт ә ө йр ә нг ә н.
Ү с ә т ө шк ә ч, мин ә тиемне тир ә нр ә к а ң лый башладым. К ө нд ә лек тормышта ул йомшак, иркен к үң елле, һә ркемне ң
күңелен күрә белүче кеше булды. Мин аның безгә, балаларга, кайчан да булса кычкырганын хәтерләмим, безгә ул үзенә генә хас таләпчәнлек күрсәтә иде. Менә бер мисал. Кунаклар килсә, без алар тирәсендә кирәкмәгәнгә буталып йөрмәскә, олылар сүзенә кушылмаска тиеш идек. Аннан әтием тупас мөгамәләне бер дә яратмады. Бездә, ягъни балаларда, бер-беребезгә карата мәхәббәт, олыларга хөрмәт тәрбияләргә омтылды ул. Моңа әтием үзенең шәхси үрнәге белән дә ирешә иде. Чыннан да, без аның Әминә исемле апасын бик яратуын, олылавын, шулай ук җизнәсе Шиһап Әхмәровны бик ихтирам итүен күреп үстек.
Тагын минем хәтеремә әтиемнең фольклорчы һәм курайда уйнаучы И. Мусин белән 3. Яруллинны гадәттән тыш, әйтер идем, аерата бер ягымлылык белән ярат уы се ң еп калган. Казанга килгән көннәрендә Заһидулла абый еш кына бездә туктала торган булды. Ул гаиләбезнең кадерле кунагы булып саналды. Алар безгә яшь вакытларында төрле театрларда пианист булып эшләп йөрүләрен бик күңелле итеп сөйлиләр иде.
Әтиемнең тагын иң яраткан шөгыльләре хат язу белэн чыгыш
Утызынчы елларда әтием үзенең яшьлек дусты Мансур Мозаффаров белән аеруча якыылашты, Алар инде бер-берсенә киңәшчеләр булып киттеләр.
Миңа әтиемне иҗат итеп утырган чакларында күзәтергә туры килмәде диярлек. Ник дигәндә, ул пианино янына уты- рып эшкә тотынса, без аның бүлмәсенә кермәскә, мөмкин кадәр аңа комачауламаска тырыша идек. Дөрес, әсәрләрен иҗат иткәндә, ул шагыйрь яки драматург белән киңәшләшә торган иде. Бигрәк тә аныц драматург Таҗи Гыйззәт белән бергә эшләгән чаклары минем хәтеремдә калган. Эш бүлмәсенә кермәсәм дә, кайвакыт аның уйнавын, көйләрен кат-кит тикшереп каравын сәгатьләр буе йотлыгып тыңлый идем.
Ул безне ң ө чен ө йд ә уйный торган иде. Ә с ә ре безг ә яхшырак а ң лашылсын ө чен, музыка я ң гырашына б ә йл ә п, т ө рле хик ә ял ә р уйлап с ө йли иде.
Аны ң и ң яратып башкарган к ө йл ә ре — татар халык көй л ә ре. Ә Ү з ә с ә рл ә рен ул бары тик ты ң лаучылар соравы бу енча гына башкарды.*
Күргәнегезчә, минем әтием — композитор Салих Сәйдәшев — әнә шундый тыйнак һәм эш сөючән кеше иде (419 сүз) А. Сәйдәшевтән
Үткәрү вакыты:
Изложение.
Курай.
Күптән түгел Сәгыйть дус миңа курай турында шушы легенданы сөйләде:
«…Бик борынгы заманда безнең җирләрдәге бер хан, үсмер малайларны берәм-берәм чакыртып, шулардан чӘчен кырдыра торган булган. Әмма чәч кырган малайларның берсен дә хан кире кайтарып җибәрмәгән — Һәркайсын шунда ук үтертә икэн. Шулай итеп, ханның чәчен кырган малайлар һәлак булганнар. Ни өчен хан аларны үтерткән? Моның сәбәбен берәү дә белмәгән. Менә көннәрдән бер көнне бер ялгыз хатынның бердәнбер малаена да чират җиткән: хан чәчен кырдырырга аны да чакырткан. Малай хан сараена китәр алдыннан әнисе ада төче икмәк пешереп биргән: «Мә, улым, тамагыц ачкач, утырып ашарсың»,— дигән.
Малай, төче икмәкне кыстырып, сарайга киткән, хан янына барып кергән һәм, күп сөйләшеп тормастан ханның башын бик әйбәтләп юешләп, үткен пәке белән чәчен кыркып төшергән. Менә шул чакта ул гаҗәеп бернәрсә күргән: ханның башында имән бармак чаклы мөгезе бар, имеш! Хан да шүрәле сыман мөгезле, имеш!..
Малай эшен бетергәч, хан аңа әйткән: «Син инде минем мөгезне күрдең, ханның мөгезе бар икән дип сөйләп йөрерсең, шуңа күрә мин сине үтертәм»,— дигән. «Ярый,— дигән малай, бер дә каушап тормыйча,— тик син миңа шушы икмәгемне генә ашап алырга рөхсәт ит»,— дигән. Хан рөхсәт иткән. Малай төче икмәген ипләп кенә ашарга тотынган. Ул, ашыкмыйча, авызын чәпелдәткәләп, бик тә тәмле итеп ашый икән. Хан да, моның ашаганын карап тора торгач, кызыгып киткән: «Икмәгең бик тәмле күренә, кая, миңа да әзрәк сындырып бир әле»,— дигән. Малай чамалап кына сындырып биргән. Хан ашый башлаган һәм, исе китеп, малайдан: «Нигә бу икмәк шулхәтле тәмле?» —дип сораган. Малай: «Әнием аны үзенең күкрәк сөтенә изеп пешерде шул!» —дип ж,авап биргән. Моны ишеткәч, хан шактый аптырап калган: «Алайса без синең белән бер ананың сөтен капкан булып чыктык, безхәзер бертуганнар булабыз бит!» —дигән. Малай дәшмәгән. Ә хан, уйланып: «Бертуганны үтерергә ярамый бит әле, менә хикмәт нәрсәдә! — ди икән.— Ләкин үтертмичә дә булмый, чвнки син минем мөгезне күрдең, халыкка сөйләп йөрерсең… Инде нишләтергә сине?..»
Малай бу юлы да дәшмәгән, һаман тәмләп кенә төче икмәген ашый биргән. Шуннан соң хан, бераз икеләнеп торгач, малайга әйткән: «Ярар, мин сине үтертмим,— дигән.— Ләкин бер шартым бар. Кырда кура дигән бер көпшә үсә, син аныың кипкшнен чокыр башыннан табарсың. Менә шул көпшәне кисеп ал да, минем мөгез турында сөйлисең килгән саен, шуңа гына өрә торган бул… Аңладыңмы?.. Мөгез турында — ләм-мим!.. Телең кычыта башлады исә, көпшәне генә сызгыр- тырга тотын!.. Килештекме?»
Малай: «Ярый, риза»,— дигән, шуннан хан аны өенә кайтарып җибәргән.
Малайның вакыт-вакыт мөгез турында бик сөйлисе килеп китсә дә вәгъдәсен бозмаган. Сөйлисе килгән саен, элеге шул кырдан кисеп алган көпшәсен «гу-гу» өрергә тотына икән. Тора-бара ул көпшәнең түбән очына тишекләр дә ясаган. Тишекләргә баскалап, көпшәдән нечкә-калын тавышлар да чыгара башлаган. Шулай итеп, малай төрле көйләр уйнарга өйрәнеп киткән. Хәзер инде ул ханның мөгезен сөйлисе килгәндә генә түгел, ә телдән әйтә алмаган берәр уе, хәсрәте бар чакта да көпшәсен алып уйный икән. Искиткеч моңлы- матур уйнаган ул, кешеләр аны таң калып тыңлаганнар. Кеше теле әйтеп бирүдән гаҗиз хисләрне кузгатучы курай дигән гажәеп нәрсә әнә шулай туган, имеш!» ( Ә мирхан Еникине ң «Курай» хик ә ясенн ә н ө зек.) (483 сүз.
Үткәрү вакыты:
Изложение.
Кыр казы.
Безнең авылдан ике генә чакрым чамасында тешән ни кебек түгәрәк, көмеш тәңкә кебек ялтырап ята торган Ак күл дигән бик зур күл бар иде. Күлнең иңе 4-5 чакрым чамасында булганлыктан, аның бер ягыннан икенче ягына булган нәрсәләр күзгә чак-чак кына күренәләр.
Май ае керү белән, күлнең тирә-ягында кешеләр кайнаша башлый. Монда тирә-яктагы авыллардан, хозур кылып ятар өчен, әллә ничаклы халык җыйналып, шунда уйнап-көлеп көн үткәрәләр.
Кич булса, күлнең кайбер урыннарында, өелеп-өелеп үскән камышлар арасында су кошлары, төрле тавышлар белән кычкырып, чутылдашып, тирә-якны яңгыратып торалар.
Күлнең тирә-ягы җәй буена шулай җанлы, күңелле булып торса да, көз якынлашып, салкын җилләр исә башлау белән, күл бу җанлылыгын югалта, әллә нинди моңсу бер хәлгә керә: кыр үрдәкләре һәм башка кошлар, өер-өер булып, җылы якка китәләр. Кояш нуры астында ялтырап, күл өстен боҗраландырып уйный торган балыклар да, сикеренүләреннән туктап, аска төшәләр. Бу вакытта инде күл тирәсендә кешеләрне күреп булмый. Алар да монда килми башлыйлар.
Бу вакытта Ак күл буе төн ягыннан көн ягына таба, жылы якка күчеп бара торган кыр казларының туктап хәл жыеп, тамак туйдырып, хозур кылып китә торган урыннары булып әверелә. Бу вакытта һәр көн өер-өер кыр казлары күлгә төшеп, хәл җыеп, юынып, тагын да болыт кебек һавага күтәрелеп, кыйбла ягына очып китәләр. Аларның «кыйгак!.. кыйгак!..» дип каңгылдашып, бер-берсе белән сөйләшкән тавышлары Ак кул буена ямь һәм җан биреп тора.
Мин, күл буенда өелеп үскән камышлар янына барып, тирә- якка карана башладым. Шул вакытта «кыйгак… кыйгак!..» дигән ялгыз каз тавышын ишеткәч, аптырап киттем. «Бу нинд и каз тавышы?.. Бу кайда булырга кир ә к?» — дип, колак салып ты ң лый башладым. Тавыш бик якын, ү зем янында торган камыш арасында гына.
Бу нинди эш?..
Камышларны ике якка ярып, тубыкка чаклы суга кердем. Ни к
Ул, мине к
Кулыма казны тотып, атларны, Кыш керер алдыннан казны, Казнын, бу р
Ирт ә н сабакка китк ә нче, т ө шт ә н со ң сабактан кайткач, аның алдына солы, тары кебек азыклар салып, су биреп, кунак ит ә торган идем. Мин аны шулай кыш буенча т ә рбия кылдым, кунак иттем.
Аны ң канаты т ө з ә лде.
Мен ә берк ө нне ирт ә нч ә к бик югарыда, еракта:
