ЭССЕ
« ҖИЛИН БАЙРТА ӨДР »
Выполнила: Ефименко Алена Алексеевна, обучающаяся 4 класса
Руководитель: Наранова Светлана Ильинична, воспитатель ГПД
Би, Ефименко Алена, Җалһа дундын школын дөрвдгч классин сурһул
Мана өрк-бүл ик, ни-негн, олн келн улсас тогтна. Мини аавм Николай Александрович орс, ээҗм Нина Алексеевна хальмг. Аавасн орс улсин, ээҗәсн хальмг улсин авъясмудын тускар дасч авнав. Эцкм Алексей Николаевич, экм Екатерина Сергеевна мадниг көдлмшч, сурһульта болтха гиһәд дасхна. Бидн, эгчтәһән, хойр дү көвүдтәһән герин көдлмшән кенәвидн, ээҗ-аавдан нөкд болнавидн.
Нег нарта үвлин сән өдрлә босад ирхлә, ээҗм терзүр хәләчкәд: «Нарн һарчана, һазр дуларад, хавр ирх талан һарҗ», — гив. Алң болад ээҗәсн сурв: «Ээҗ, хавр болхдан эрт. Ода үвлин цаг». Тиигхлә өөрдҗ ирәд, толһагим илчкәд, инәһәд келв: «Хальмг литәр болхла Цаһан сар өөрдҗ йовна».
Акад юмб? Юңгад сариг цаһан гиҗ тоолдв? Энүнә тускар соньмсч ээҗәсн сурв. Медсәрн, соңссарн хувалцх санан ирв.
«Цаһан» — хальмг улсин нег сән өдр. «Цаһан» болсн сариг Цаһан сар гиҗ нерәднә. Үвл чиләд, хаврин эклц темдглҗәх цаг. Күнд үвл давад, күләҗәсн хавр ирхлә, цуг әмтә тоот байрлна. Цаһан гисн үг хөвтә, кишгтә, байрта болдг. Тиигәд эн өдр әмтн цугтан нег-негән: «Үвләс сән һарвта, цугтан эрүл-менд бәәнтә», — гиҗ сурдг бәәсмн.
Цаһан сариг сәәнәр тосч, ик байртаһар давулхин төлә, әмтн эртәснь кергтә белдвр кенә. Өрк-бүл болһнд боорцг эклҗ кеһәд иим йөрәл тәвдг.
Җил болһн иигҗ
Боорцг – тоһшан кеҗ,
Цәәһәрн, боорцгарн дееҗән өргҗ
Амулң менд бәәтн!
Ээҗтәһән, эктәһән хамдан һуйрар боорцг кеһәд, теднә нерд болн теднә чинр тодлҗ авв.
Тоһш – хаша дотр бәәсн малын то өстхә гиһәд кедг боорцг. Кит –хот-хол элвг болтха гиһәд кедмн. Темән – хальмг күн асрдг дөрвн зүсн малын тоод орна. Мошкмр – эн боорцгиг орачксн хөөнә нәрхн геснә бәәдл һарһад кенә. Тернь өрк-бүләрн ни-негн бәәх седкл медүлҗәнә. Хорха боорцг – үрн-садн тооһарн олн болтха, малын то өстхә гиҗ санад кедг боорцг. Җола – күүнә җирһл бат болсн деерән ут болтха гиһәд иим боорцг кенә. Өвртә тоһш – үкр малын өвр дуралһҗ кедг боорцг. Хуц – хөөдин то темдглдг. Шовун – хаврар нисч ирдг шовуд дуралһад кедг боорцг. Целвг – алтн шар нарна кев дуралһна.
Песни и музыка калмыков
... заметны даже в старинных калмыцких переводах с тибетского. Калмыки отделились от монголов и своей письменностью. Монгольский алфавит имеет тот важный ... новый алфавит, гораздо более полный и вполне примененный к живой речи калмыков. Зая-пандита изобрел и точно определил отдельные буквы для ... "Правда минуемых лет" (1930 год) и "Булгун" (1934 год), Эрэнженов "Песнь лабана" (1932 год) и др. В 30- е 40-е ...
Кезәнә «Цаһан» өрүн герин эзн күүкд күн эрт босад, цәәһән нердг бәәҗ. Цә буслтл, авдран секәд, шин хувцан һарһҗ өлгдг бәәҗ. Тиим авъяс бәәсмн. Авдрт бәәсн хувцан җилд нег дәкҗ һарһдг. Цаһанла хальмг улс бәәсән өмсәд, кеердг. Тер цагла буслсн цәәһән үсләд, давслад, самрад, тослдг. Зулан өргәд, дееҗ бәрдг. Цааранднь цугтан сууһад, йөрәлән тәвәд, нәәрән давулдг.
Эн ирсн Цаһан Сар
Өлзәтә байрта болтха!
Күнд үвләс менд һарад,
Күүкд – көвүдән таалад,
Мал-герән өскҗ – өргҗүләд
Җирһҗ йовтн!
«Тиигтхә, йөрәл шиңгртхә», — гиҗ цуһар келдг.
«Цаһан» өдр герүрн цәәд кү дууддмн. Өөрхн элгн-садан дуудад, уух ундынь өгдмн. Цацл цацдмн. Күүнәс юм хармндмн биш. Хот элвг-делвг болх йоста. Эврән бас гиичлдг. Нег-негндән шикр-балта, боорцгар белг өгдмн. Сар чилтл цаһалдг. Цуһар хурад байрин нәәрән кедг бәәҗ.
Кезәнә баһчуд «Цаһана» нәәрән давулчкад, һаза һарад, олн наадд нааддг бәәҗ. Бидн класстан цөөкн тиим наадд дасвидн: «Цаһан модн», «Билцг бултуллһн, «Шаһа наадлһн». Өдгә цагин баһчуд гертән суулдад, компьютерар, телефоһар наадна. Тернь учрта, нүдән-цогцан үрәнә.
Ода чигн эврәннь авъясан мартл уга әмтн цаһална. Бидн, дорас өсҗ йовх баһчуд, йоста кевәр бурхн-шаҗдан иткәд, эврәннь авъясан дасхла, өөрхн иргчдән әмтн төвшүн бәәх гиҗ санҗанав.
